Με τον όρο αναγεννησιακός ουμανισμός ("ουμανισμός" μεταφορά από το νεολατινικό "Humanismus", "Human" Δηλ. "Ανθρωπισμός"/"Άνθρωπος") αναφερόμαστε στην πνευματική κίνηση που εκδηλώθηκε στη δυτική Ευρώπη, ξεκινώντας από τη Φλωρεντία και την Νάπολη, κατά την περίοδο της αναγέννησης στα τέλη του 14ου αιώνα, συγκεκριμένα την περίοδο από το 1400 εώς και το 1650.
Χαρακτηρίστηκε από την τάση για την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος, και την προσπάθεια εξύψωσης του ανθρώπινου πνεύματος στην κριτική και ορθολογική του διάσταση με επιστροφή στις κλασικές πηγές της Ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας". Χαρακτηρίστηκε επίσης από την τάση για την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την τέχνη και τις αξίες του κλασικού κόσμου, τα μαθηματικά καθώς και από την αίσθηση του ατόμου να κατανοήσει και να αλλάξει τόσο τον εαυτό και τον κόσμο αναζητώντας ορθολογικές απαντήσεις και όχι θρησκευτικές.
Ο όρος ουμανιστής ή ανθρωπιστής χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά τον 14 αιώνα και αναφερόταν σε όσους δίδασκαν τις λεγόμενες ελευθέριες τέχνες (γεωμετρία, γραμματική, ποίηση, ρητορική και ηθική φιλοσοφία). Ο ουμανισμός ενθάρρυνε το ενδιαφέρον των ανθρώπων για την τέχνη, για την κλασική αρχαιότητα και την ανθρώπινη φύση. Έδινε έμφαση στον λόγο και στην έρευνα και αμφισβητούσε την θεολογική παράδοση που εξύψωνε το θείο και υποβίβαζε καθετί γήινο ως αμαρτωλό και διεφθαρμένο. Οι καλλιτέχνες αναπαριστούσαν το θείο χρησιμοποιώντας ως μοντέλα καθημερινούς ανθρώπους. Πίστευαν στη σημασία της εκπαίδευσης και στην πεποίθηση ότι η τέχνη μπορούσε να κωδικοποιηθεί σε κανόνες που θα εξυπηρετούσαν τους σκοπούς της διδασκαλίας. Ανάμεσα στους σημαντικότερους ουμανιστές καλλιτέχνες ήταν οι Ραφαήλ,Λεονάρντο ντα Βίντσι, Ντονατέλο, Τιντορέττο και Τιτσιάνο. Στην ακαδημαϊκή διδασκαλία, ο Πουσέν ήταν ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους της εποχής του.
Ο ουμανισμός ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από την ανάδυση των κλασσικών θεμάτων στην αναγεννησιακή τέχνη καθώς και της αναγέννησης της κλασικής αρχιτεκτονικής με τις ορθολογιστικές αρχές του σχεδίου και την έμφαση στην συμμετρία και την αναλογία.
Στην Ιταλία την εποχή αυτή, εγκαθιδρύθηκε ένα "ανθρωπιστικό" ή "ουμανιστικό" εκπαιδευτικό πρόγραμμα που κέρδισε πολύ γρήγορα την αποδοχή των ανώτερων τάξεων. Ήδη από τα μέσα του δέκατου πέμπτου αιώνα, οι ανώτερες τάξεις λαμβάνουν την ονομαζόμενη "ανθρωπιστική εκπαίδευση", Studia Humanitatis, την μελέτη βασικά της Ελληνικής γλώσσας, της γραμματικής, της ρητορικής, της ιστορίας, την ποίησης και της ηθική φιλοσοφίας στα Πανεπιστήμια της εποχής. Οι μεταρρυθμίσεις στα Πανεπιστήμια της εποχής, το ρεύμα αυτό στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις για μελέτη και ανάλυση ξανά των χαμένων εώς τότε κλασσικών Ελληνορωμαϊκών θεμάτων, θα δημιουργήσουν τις συνθήκες για την μετέπειτα εξέλιξη του δυτικού κόσμου αν αναλογιστεί κανείς πως, ανάμεσα σε άλλους, ο Γαλιλαίος Γαλιλέι, ο Γιοχάνες Κέπλερ έζησαν την εποχή του αναγεννησιακού ουμανισμού και ο Ισαάκ Νεύτων με το τέλος της εποχής αυτής.
Επίσης, την ίδια εποχή, μερικοί από τους ανώτερους αξιωματούχους της Καθολικής Εκκλησίας ήταν ανθρωπιστές ή ουμανιστές, άτομα με αρκετούς οικονομικούς πόρους για τη συγκέντρωση σημαντικού αριθμού βιβλίων και την δημιουργία βιβλιοθηκών. Ένας από αυτούς ήταν και οκαρδινάλιος Βασίλειος Βησσαρίων λόγιος της εποχής του, υποψήφιος Πάπας. Ο Πάπας Ιννοκέντιος Ζ΄ θεωρείται ο πρώτος ανθρωπιστής Πάπας.
